تاریخچه معماری ایرانی به ۷۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح بازمی‌گردد. آثاری از معماری به سبک ایرانی در سوریه، هندو سرزمین چین و بسیاری از دیگر نقاط دنیا دیده میشود. در خانه‌های روستایی قدیمی در مناطق آب و هوایی مختلف، تطابق معماری و اقلیم در آن‌ها کامل مشهود است. چنین بناهایی هوش و ذکاوت ایرانیان قدیم را در به‌کارگیری و توجه به اصول مهندسی و معماری نشان می‌دهند.
بسیاری از بناهای تاریخی در واقع شاهکار معماری به‌شمار می‌روند و امروزه به ثبت جهانی رسیده‌اند. تخت جمشید، سی و سه پل، عالی قاپو، میدان نقش جهان اصفهان، مدرسه چهار باغ، خانه بروجردی‌ها، چهل ستون، باغ فین، گنبد کاووس و مسجد شیخ لطف الله نمونه‌هایی از آثار معماری در ایران هستند. با توجه به اهمیت موضوع جا دارد که در مباحث معماری به‌طور خاص به بررسی معماری ایران عزیزمان بپردازیم.
اصول معماری ایرانی
استاد پیرنیا از اساتید بزرگ معماری در طول سال‌های گذشته توجه خاصی به شناخت معماری ایرانی داشته‌اند. طبق نظر ایشان معماری ایرانی مبتنی بر چند اصل است. این اصول عبارتند از:
- خودبسندگی: در مناطق مختلف ایران سعی شده که از مصالح بومی و موجود در محیط اطراف برای ساخت بناها استفاده شود. این موضوع از دو نظر دارای اهمیت است. اول اینکه مصالح مورد نیاز برای ساخت بنا با هزینه کمتر و راحت‌تر تأمین می‌شوند. علاوه بر این ساختمان سازگاری بیشتری با طبیعت دارد.؛
- درون گرایی: در فرهنگ و اعتقادات ایرانی حریم خانوادگی اهمیت بسیار زیادی دارد. در معماری منازل نیز دو بخش اندرونی و بیرونی دیده میشود. بخش اندرونی کامل تفکیک شده از بخش‌های بیرونی است. این بخش‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که در معرض دید نباشند و اعضای خانواده در آن راحت‌تر به زندگی شخصی خود بپردازند؛
- پرهیز از بیهودگی: در معماری بناهای ایرانی هیچ فضایی بدون استفاده نیست، هیچ کاری هم بی دلیل انجام نمی‌شود. حتی تزئینات ساختمانی نیز هر کدام دلیلی دارند. به‌عنوان مثال استفاده از چوب، گچ و شیشه‌های رنگی در ارسی و پنجره، برای جلوگیری از تأثیر آفتاب شدید بر چشم است؛
- مردم واری: اصل مردم واری در معماری بناهای ایرانی به این معناست که تمام اجزا و اندازه‌ها متناسب با نیاز انسان‌ها طراحی می‌شوند. به‌عنوان مثال در کنار در ورودی خانه‌ها دو یا چند سکو تعبیه می‌شد که میهمانان در مدت زمانی که منتظر باز شدن در هستند، امکان استراحت داشته باشند. علاوه بر این دو نوع کوبه روی در تعبیه می‌شد. نوع کوبه مخصوص بانوان و نوعی مخصوص مردان. به این ترتیب صاحبخانه قبل از باز کردن در، از صدای کوبه تشخیص می‌داد که مهمان پشت در مرد است یا زن و خود را برای باز کردن در آماده می‌کرد.؛
- نیارش: نیارش در لغت به معنای علم ساخت سازه است و در اصطلاح به فن اجرای ساختمان گفته
میشود. این اصل در واقع دانش ایستایی، فن ساختمان و مصالح شناسی و از اصول اساسی معماری قدیمی ایران است. در گذشته به آن توجه زیادی می‌شد؛ اما امروزه فراموش شده است.
سبک‌شناسی معماری ایرانی
بر اساس نظرات استاد پیرنیا معماری در ایران شامل ۶ سبک پارسی، پارتی، خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی میشود. در هر کدام از این سبک‌ها شاهد اصول معماری مختلفی هستیم.
سبک پارسی
نام سبک پارسی از قوم پارس اقتباس شده است. این سبک سده ششم تا چهارم از زمان هخامنشیان تا حمله اسکندر به ایران رواج داشت. ویژگی‌های شاخص سبک معماری پارسی عبارتند از:
- ساختمان‌سازی روی سکو؛
- مرتبط ساختن فضاهای فرعی از قبیل آشپزخانه با راه‌های پنهان به بخش‌های اصلی ساختمان؛
- پی‌سازی بنا با سنگ و لاشه؛
- نماسازی بخش‌های بیرونی با سنگ تراش و نماسازی بخش‌های درونی با کاشی لعاب‌دار؛
- کاربرد پایه ستون و سرستون در ساختمان. تزئینات زیاد در سرستون در این سبک دیده میشود؛
- درون گرایی که در تخت جمشید به وضوح دیده میشود.
دوران قبل از دوره پارسی
شاید برای خوانندگان عزیز در رابطه با معماری ایرانی قبل از دوره پارسی نیز سؤال ایجاد شود. دوران قبل از پارسی مربوط به قبل از ورود آریایی‌ها به ایران میشود. تپه معروف سیلک تپه زاغه و زیگورات چغازنبیل نمونه‌های معماری ایران در زمان‌های قبل از ورود آریایی‌ها به ایران هستند. پس از استقرار تمدن ماد در هگمتانه و ورود آریایی‌ها به ایران سبک پارسی در ایران رایج شد.
سبک پارتی
ظهور سبک پارتی در معماری ایران مربوط به بعد از زمان حمله اسکندر مقدونی به ایران است. در زمان حمله اسکندر مقدونی به ایران این سبک از معماری ظهور پیدا کرده و در دوره‌های اشکانی، ساسانی، دوران صدر اسلام، پس از دوران صدر اسلام تا دوره‌های چهارم و پنجم هجری تداوم پیدا کرد.
معبد آناهیتا در کنگاور، کاخ قصر شیرین، کاخ سروستان، کاخ آشور، تاق کسری، بیشابور، بازه هور، کوه خواجه، آتشکده فیروز آباد، کاخ الحضر و مجموعه نسا نمونه‌هایی از سبک پارتی در ایران هستند.
ویژگی‌های شاخص معماری به سبک پارتی به شرح زیر است:
- جفت‌سازی در نیایشگاه‌ها و کاخ‌های پذیرایی؛
- پی سازی بنا با استفاده از سنگ‌لاشه،
- گو‌شه‌سازی چوبی در بنا؛
- استفاده از طرح‌های متنوع و ایجاد فضاهای مختلف در ساختمان‌ها؛
- رعایت اصل درون‌گرایی با استفاده از حیاط در منازل؛
- پادجفت‌سازی در خانه‌ها و کاخ‌های مسکونی؛
- ساختمان‌های بلند با شکوه و عظمت خاص آن؛
- استفاده از سقف‌های گنبدی شکل و خمیده؛
- تزئینات گچ‌بری با استفاده از خطوط خمیده و شکسته؛
سبک خراسانی
سبک‌های خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی مربوط به بعد از پیدایش اسلام در ایران و دو سبک پارسی و پارتی مربوط به قبل از ورود اسلام هستند. مسجد جامع فهرج، مسجد مدینه، تاریخانه دامغان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع نی‌ریز، مسجد جامع نایین و مسجد جامع نمونه‌های از بناهای ساخته شده به سبک خراسانی هستند.
سبک خراسانی از سده اول تا چهارم هجری شمسی رواج داشت. برخی از مهم‌ترین وِیژگی‌های این سبک به شرح زیر است:
- در این سبک از باورهای اسلامی الگوبرداری شده و اصل مردم‌واری در ساخت بناها کامل پررنگ است؛
- در ساخت و ساز از مصالح بومی موجود در منطقه استفاده میشود. برای مثال در ساخت مسجد فهرج از گل فهرج و خشت استفاده شده است؛
- مسجد که در معماری ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد، در شیوه ساختمان‌سازی خراسانی پدیدار شده است. مساجد ساخته شده با سبک خراسانی اغلب قالب شبستانی دارند؛
- کاربرد زیاد چوب در ساخت و ساز.
سبک رازی
این سبک چهارمین سبک معماری ایران بوده و شروع آن مربوط به زمان آل زیار شده است. در دوره‌های سلجوقیان، اتابکیان و خوارزمشاهیان همچنان از سبک رازی استفاده می‌شد. برخی از ویژگی‌های شاخص سبک رازی در ادامه بیان میشود:
- در این سبک ساخت تاق‌ها و گنبدها پیشرفت زیادی می‌کند؛
- ایوان در دوران قبل از اسلام در معماری بناها مورد استفاده قرار می‌گرفت در این دوران مجدداً احیا شد. مساجد مربوط به این سبک عمد تا چهار ایوانی هستند؛
- گچبریهای نغز در این شیوه مشاهده میشود.
سبک آذری
دوران رواج سبک آذری در معماری ایران به دو دوره قابل تقسیم است. دوره اول آن از زمان هلاکو خان شروع میشود. در این زمان شهر مراغه به‌عنوان پایتخت انتخاب شد. دوران دوم سبک آذری از زمان تیمور خان آغاز شد. در این زمان شهر سمرقند به‌عنوان پایتخت ایران انتخاب شده بود. در این زمان نیاز به ساخت سازه‌های فراوان در مدت زمان کوتاه بود. به همین دلیل عناصر یکسان در ساخت و ساز مورد استفاده قرار می‌گرفت. برخی از ویژگی‌های سبک آذری به شرح زیر است:
- از هندسه در طراحی معماری بیشتر استفاده شد؛
- کاربرد آجر به مرور کمتر شده و به‌جای آن کاشی و سفال لعاب‌دار مورد استفاده قرار می‌گرفت؛
- در این سبک از کاشی تراش، معرق و کاشی هفت رنگ در بناها استفاده می‌شد؛
- سازه‌هایی بزرگ با استفاده از سبک آذری ساخته شد که نمونه‌های آن در زمان گذشته کمتر بود. گنبد سلطانیه نمونه‌ای از این سبک است؛
- در سبک رازی آجری کاری نماها با سفت کاری به‌صورت همزمان انجام می‌شد؛ اما در سبک آذری ابتدا بنا با مصالح اصلی از قبیل خشت، آجر یا سنگ بدون نما سفت کاری شده و سپس نماسازی به آن اضافه می‌شد. به‌عبارت دیگر نمای ساختمان جدا از خود ساختمان بود.
سبک اصفهانی
سبک اصفهانی که به‌طور رسمی از شهر اصفهان شروع شده بود، در دوران‌های صفویه، زندیه، افشاریه و قاجاریه رواج داشت. در اصفهان شاهد بهترین نمونه‌های معماری ایرانی از سبک اصفهانی هستیم. بر اساس نظر استاد پیرنیا این سبک معماری دارای ویژگی‌های زیر است:
- در این سبک کیفیت ساخت و ساز نسبت به سایر سبک‌ها افت پیدا می‌کند؛
- بناها در سبک اصفهانی ساده شده‌اند. به‌گونه‌ای که اغلب بناها مربع یا مستطیل هستند؛
- هندسه به کار رفته در ساخت و ساز بناها با سبک اصفهانی ساده بوده و از خطوط شکسته زیاد استفاده میشود؛
- پیش آمدگی و فرورفتگی در بناها کمتر شده و از این زمان به بعد ساخت گوشه‌های پخ در ساختمان مرسوم شد.
ویژگی‌های معماری سنتی ایران
ویژگی‌های شاخص در معماری سنتی ایران به شرح زیر است:
- توجه به ظرایف در ساخت بناها با کاربری مختلف از قبیل مساجد، امام‌زاده، حرم، خانه‌ها و حمام؛
- استفاده از نقوش اصیل ایرانی؛
- برجسته‌کاری‌های زیبا در نمای ساختمان‌ها؛
- رعایت اصل قرینگی در ستون‌ها، اتاق‌ها و نما؛
- نور نقش مهمی در درک بصری در معماری سنتی ایران دارد؛
- در معماری سنتی ایران تطابق معماری با اقلیم برجسته است. نوآوری و ابتکارات زیادی به‌منظور ایجاد مطابقت بین معماری و اقلیم در ساخت سازه‌ها دیده میشود.
- عناصری از قبیل بادگیر، قنات، پنج‌دری، هشتی، یخچال، حوض، گنبد، اندرونی و بیرونی در معماری سنتی ایران مشاهده می‌شوند.
تزئینات در معماری ایرانی
در معماری سنتی ایرانی از تزئینات زیادی استفاده میشود. در واقع تزئینات و جزئیات بخش‌های جدایی‌ناپذیر از معماری ایرانی هستند. آینه‌کاری و گچبریهای زیبا همراه با آجرکاری و کاشی‌کاری‌های هنرمندانه زیبایی معنوی خاصی به بناها بخشیده است. تزئینات زیبا و فراوان از ویژگی‌های معماری سنتی ایران به‌شمار می‌رود.
کاربرد ایوان در معماری سنتی ایران
در معماری سنتی ایران ایوان‌ها فضاهایی با سقف گنبدی هستند. این فضاها از سه طرف محصور بوده‌اند و از یک سمت باز هستند.
ایوان‌ها در معماری ایرانی هم در بناهای مذهبی و هم در بناهای غیرمذهبی دیده میشود. طاق‌های مسجد جامع اصفهان نمونه‌ای بارز از کاربرد ایوان در بناهای مذهبی ایرانی هستند.
فلسفه معماری ایران در عهد معاصر
ظهور معماری معاصر ایران مربوط به زمان پهلوی میشود. برخی از معماران مطرح این دوره از قبیل آندره گدار ساختمان‌های معروفی همچون موزه باغ ملی ایران را طراحی کرده‌اند که این بنا بقایایی از تاریخ میراث سبک ایرانی است.
در این بین تعدادی از معماران نیز سعی کرده‌اند که عناصر سنتی را با آثار مدرن ترکیب کرده و طرحی جدید بسازند. طرح پردیس اصلی دانشگاه تهران نمونه‌ای بارز از این سبک طراحی است.
برخی معماران از قبیل حیدر غیایی و هوشنگ سیحون نیز سعی کرده‌اند، آثاری خلق کنند که طراحی کامل مستقل از معماری گذشته داشته باشد. برج آزادی نمونه‌ای شاخص از این سبک معماری است.
به‌طور کلی در معماری ساختمان‌های قبل از انقلاب معمارانی از قبیل هوشنگ سیحون، حسین امانت و کامران دیبا با به‌کارگیری عناصر سنتی در معماری مدرن، سبکی متفاوت از معماری سنتی را در طراحی‌های خود خلق کردند.
با وجود اینکه در آثار شاخص و بسیار خاصی در معماری معاصر دیده میشود؛ اما معماری معاصر عمدتا مکانی برای جولان معماری تجربی شده است. نتیجه این رویکرد نیز چیزی جز ایجاد آشفتگی در نماهای شهری نیست.
خانه شریفی‌ها از نمونه‌های بارز معماری معاصر ایران به شمار می‌رود. این بنای معروف و زیبا ساختمانی ۷ طبقه و متشکل از سه بلوک چرخان است. این سه بلوک حدود ۹۰ درجه چرخش دارند.
در انتها…
معماری ایرانی سبکی جهانی و شناخته در دنیا است. سبک‌های مختلفی در دروه‌های تاریخی مختلف در ایران رواج پیدا کردند. سبک‌های پارسی، پارتی، خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی از جمله سبک‌های معماری ایران به شمار می‌روند. در هر کدام از این سبک‌ها به اصول خاصی توجه شده است. دو سبک پارسی و پارتی مربوط به قبل از ورود اسلام بوده و سایر سبک‌ها مربوط به بعد از ورود اسلام به ایران هستند.
آثاری از قبیل تپه سیلک، زیگورات چغازنبیل و تپه زاغه از آثار معماری مربوط به زمان قبل از ورود آریایی‌ها به ایران هستند.
معماری معاصر ایران مربوط به زمان پهلوی میشود. معماران مطرح معماری معاصر روش‌های متفاوتی داشتند. برخی از آن‌ها سعی در سنت‌شکنی و استقلال کامل از معماری سنتی ایران داشتند. برخی در طراحی از معماری سنتی نیز بهره برده‌اند.
